Đỗ Văn Hiểu*

Dẫn nhập

Việt nam và Trung Quốc là hai quốc gia núi liền núi, sông liền sông, văn hóa lịch sử có nhiều nét tương đồng. Đã có nhiều người nghiên cứu so sánh về nhiều lĩnh vực giữa hai nước, như lịch sử, ngôn ngữ, sáng tác văn học, nhưng lại rất ít người nghiên cứu so sánh lí luận văn học, đặc biệt là lí luận văn học đương đại giữa hai nước. Tuy nhiên, cá nhân tôi cho rằng đối với hai nước có nhiều điểm tương đồng, lại trải qua quá trình giao lưu ảnh hưởng lâu đời thì đem so sánh bất kì lĩnh vực nào cũng đều mang lại giá trị không nhỏ. Lý luận văn học đương đại Việt Nam, Trung Quốc chuyển biến như thế nào? Trong quá trình chuyển biến có điểm nào tương đồng, điểm nào khác biệt? Nguyên nhân dẫn đến sự tương đồng dị biệt đó là gì? Trả lời được những câu hỏi này sẽ góp phần chỉ ra quy luật vận động, phát triển của lí luận văn học của hai nước, thậm chí là của các nước Đông Nam Á.

Từ thời lập nước đến lúc cải cách mở cửa Trung Quốc và Việt Nam đều trải qua quá trình xây dựng và bảo vệ đất nước, quốc sách về cơ bản đều lấy đấu tranh giai cấp làm nền tảng, văn hóa chính trị đóng vai trò chủ đạo trong nền văn hóa, học thuật chủ yếu chịu ảnh hưởng của lí luận Xô Viết. Từ cải cách mở cửa đến nay, cả hai nước đều mở rộng quan hệ giao lưu hữu hảo đối với các quốc gia phương Tây, tiếp thu tinh hoa của phương trời mới này, đấu tranh giai cấp nhạt dần. Từ sau 1990, văn hóa, chính trị, kinh tế của hai nước đều diễn ra sự biến đổi vô cùng lớn lao.

Vai chính trên vũ đài xã hội đã có sự biến đổi: quốc sách từ lấy đấu tranh giai cấp làm nền tảng chuyển sang lấy phát triển kinh tế làm trung tâm; quy tắc xã hội cũng có sự biến hóa: cơ chế vận hành kinh tế chuyển từ nền kinh tế kế hoạch sang nền kinh tế thị trường; đời sống tinh thần cũng chuyển từ tinh thần nhân văn truyền thống sang tinh thần thương nghiệp hiện đại, những giá trị cũ bị xem xét lại, thậm chí bị tấn công mãnh liệt. Văn hóa chính trị từng một thời chiếm địa vị chủ đạo dần dần nhường chỗ cho văn hóa tiêu dùng, văn học buộc phải tham gia vào quá trình lưu thông của thị trường, sản nghiệp văn hóa được đề cao, loại hình thẩm mĩ của văn hóa chuyển dần sang loại hình vui chơi giải trí, hưởng thụ, chuyển từ giá trị tinh thần sang giá trị tiêu dùng. Phương tiện truyền thông hiện đại xuất hiện đã tạo nên biến động lớn trong văn hóa đại chúng, ti vi, internet, quảng cáo, ca khúc thời thượng… chiếm vị trí trung tâm trong nền văn hóa.

Trước cải cách mở cửa, lí luận văn học Việt Nam và Trung Quốc chủ yếu chịu ảnh hưởng của lí luận văn học Xô Viết, có thể nói lí luận văn học hai nước thời kì đó mang “mô hình của lí luận văn học Liên xô”, lí luận văn học chủ yếu là một bộ phận cấu thành của văn học cách mạng, là một loại hình thái ý thức chính trị có kết cấu đơn nhất. Phê bình trính trị xã hội học lấy “văn nghệ phục tùng chính trị”,”văn nghệ là công cụ đấu tranh giai cấp” chiếm địa vị chủ đạo. Lí luận văn học cũng trở thành hình thức diễn ngôn tuyên truyền chính trị. Không thể phủ nhận giá trị của loại lí luận văn học này, trong hoàn cảnh xã hội đặc thù, nó có những cống hiến không nhỏ đối với lợi ích của quốc gia, và bản thân nó cũng tạo nên không ít thành tựu đáng ghi nhận. Tuy vậy, trong thời kì này, lí luận văn học đã xa rời bản chất của văn học, coi nhẹ tính nghệ thuật và bản chất thẩm mĩ của văn học, chỉ nhấn mạnh tính chính trị, tính Đảng, tính giai cấp, tính tư tưởng, một bộ phận rơi vào xã hội học dung tục, tạo nên cục diện cứng nhắc, khép kín, đơn nhất.

Từ sau cải cách mở cửa, cùng với sự đổi mới của chính sách văn hóa xã hội, lần thứ nhất lí luận văn học tiến hành chuyển hướng: chuyển sang nghiên cứu từ góc độ ngôn ngữ, từ góc độ bản thể luận. Lí luận văn học từ một thời kì dài phụ thuộc vào xã hội học, triết học chuyển sang tìm kiếm chính bản thân mình. Nó phá vỡ chủ nghĩa giáo điều siêu hình từng ngự trị một thời gian dài trong lịch sử Việt Nam và Trung Quốc, không khí đổi mới mở cửa đã thay đổi tổng thể phương thức tư duy lí luận văn học. Quan niệm văn học, phạm trù lí luận văn học, tiêu chuẩn giá trị, đặc trưng thể loại… đều có những biến đổi căn bản. Trong hoàn cảnh chính trị mới, lí luận văn học bắt đầu bước vào quá trình lịch sử tìm kiếm phẩm chất văn hóa độc lập, làm nhạt phai màu sắc đấu tranh giai cấp, chính trị, dần dần tìm kiếm bản chất tự thân của văn học. Trước kia nghiên cứu tác phẩm văn học chủ yếu hướng tới tìm ra tính tư tưởng, tính giai cấp, tính chính trị, tính Đảng…, sau cải cách mở cửa, các nhà nghiên cứu đã dùng lí luận văn học nước ngoài để phát hiện ra thẩm mĩ hình thức của tác phẩm. Ở Việt Nam, giáo sư Trần Đình Sử là một trong những người đầu tiên vận dụng lí luận của chủ nghĩa hình thức Nga vào nghiên cứu tác phẩm văn học Việt Nam tạo thành hướng nghiên cứu nhiều năm chiếm vị trí chủ đạo trong nghiên cứu văn học Việt Nam. Sở dĩ có sự chuyển hướng này không thể không nhắc đến vai trò của hàng loạt trước tác lí luận xuất hiện ở phương Tây thế kỉ 20 được giới thiệu rộng rãi ở hai nước. Các lí thuyết phê bình văn học như chủ nghĩa hình thức, chủ nghĩa cấu trúc, kí hiệu học, trần thuật học… đều được coi trọng ở hai nước. Các khuynh hướng nghiên cứu này có điểm chung chính là nhất mạnh bản chất thẩm mĩ, nhấn mạnh hình thức của tác phẩm văn học.

Lí luận văn học chuyển sang nghiên cứu quy luật nội tại, văn bản, thẩm mĩ đã hình thành nên cục diện nghiên cứu văn học trước đây chưa từng có ở hai nước. Có thể coi sự chuyển hướng này là sự trở về với bản chất chức năng tự thân của lí luận văn học. Nhưng hiện thực xã hội lại không ngừng biến đổi, bối cảnh toàn cầu hóa, cải cách mở cửa tiến thêm một bước nữa đã ngày một xâm nhập sâu sắc vào cuộc sống của chúng ta. Sự bùng nổ của phương tiện truyền thông điện tử đã khiêu chiến mãnh liệt đối với vị thế nhất thống thiên hạ một thời của truyền thông giấy mực. Văn hóa truyền thông thay đổi ảnh hưởng vô cùng sâu sắc đến cuộc sống, tư tưởng con người. Văn hóa đại chúng bước lên vị trí hàng đầu, văn hóa thành thị nhanh chóng được truyền bá, lan rộng, văn hóa thời thượng được nhân bản hàng loạt lan nhanh như sóng biển. Văn hóa thị giác chiếm lĩnh không gian chủ yếu trong đời sống của con người, trong thời đại “đọc hình” này, video đã ảnh hưởng ngược trở lại đối với văn hóa truyền thông giấy mực, điều này thể hiện rất rõ qua việc tăng nhanh của hiện tượng tác phẩm văn học được cải biên thành tác phẩm điện ảnh, các loại tranh ảnh, video trong đủ các loại phương tiện điện tử. Văn hóa mạng dần dần thay đổi phương thức giao lưu của con người. Việc xây dựng kinh thế thị trường xã hội chủ nghĩa có ảnh hưởng rất lớn đối với sự chuyển biến xã hội của hai nước. Hàng hóa tấn công mãnh liệt vào văn hóa nghệ thuật, tâm lí tiêu dùng dần dần thay thế tâm lí cảm thụ thẩm mĩ, văn học mất đi địa vị chủ đạo trong cộng đồng văn hóa nghệ thuật, nhường chỗ cho nghệ thuật thông tục đại chúng như quảng cáo, âm nhạc, điện ảnh đời thường, âm nhạc đời thường.

Có thể nói văn học lại một lần nữa hướng ra biên duyên, chỉ có điều bản chất của lần chuyển hướng này không giống với trước cải cách mở cửa. Đào Đông Phong chỉ ra: “Hoạt động nghệ thuật, thẩm mĩ ngày nay xuất hiện càng nhiều ở quảng trường thành phố, trung tâm mua sắm, siêu thị cao cấp, đường phố, hoa viên và không có ranh giới rạch ròi với không gian xã hội và không gian sinh hoạt. Trong những môi trường này, không tồn tại ranh giới rõ ràng giữa hoạt động văn hóa, hoạt động thẩm mĩ, hoạt độtng buôn bán, hoạt động giao tiếp”.

Bao gồm cả hai sự chuyển hướng trên chính là chuyển từ nhất nguyên sang đa nguyên. Về đại thể, từ cải cách mở cửa đến nay, lí luận văn học đương đại Việt Nam và Trung Quốc có cục diện đa dạng hóa, đa nguyên hóa, đủ các loại diễn ngôn cùng tồn tại, bình đẳng, đối thoại. Trước cải cách mở cửa, lí luận văn học hai nước đều chỉ nhấn mạnh quan niệm, phương pháp nghiên cứu phê bình của chủ nghĩa Mác, coi nó là học thuyết duy nhất và có tính chỉ đạo đối với lí luận văn học nước mình. Các lí thuyết khác nếu xuất hiện liền bị coi là phi macxit hoặc phản macxit. Cho nên, ở Việt Nam, ngoại trừ miền Nam thời kì Mỹ Ngụy 1954-1975, vị trí độc tôn vẫn thuộc về lí luận văn học macxit. Trong thời kì đó, giới nghiên cứu ra sức phê phán các học thuyết phương tây thế kỉ 20, chụp cho chúng những tội danh như “chủ nghĩa hình thức, thoát li hiện thực cách mạng…”. Những quan niệm này đã hình thành nên sự đơn nhất, cứng nhức, khép kín của lí luận văn học, ảnh hưởng không tốt đến toàn bộ lĩnh vực văn nghệ của quốc gia. Sau cải cách mở cửa, hàng loạt những học thuyết lí luận văn học trước kia bị phê phán lại được giới thiệu, cùng tồn tại. Giới nghiên cứu tiến hành thảo luận về nhiều góc độ, nhiều tầng thứ, nhiều phương diện của lí luận văn học. Ở Việt Nam và Trung Quốc, lí luận văn học xuất hiện đủ các loại học thuyết phê bình, vừa có phê bình tác giả trung tâm luận, vừa có phê bình văn bản trung tâm luận, cũng có cả mĩ học tiếp nhận, giải thích học, hiện tượng học kinh nghiệm thẩm mĩ. Đồng thời, trong thế kỉ mới, trào lưu hậu hiện đại đã trở thành tiêu điểm sôi nổi của cả hai nước. Hậu hiện đại là một trào lưu vô cùng phức tạp, bao gồm khá nhiều loại lí luận khác nhau, như chủ nghĩa nữ quyền, diễn ngôn quyền lực, văn học châu Phi, giao thoa văn hóa…, cho nên rất khó có thể tổng kết được đặc trưng thống nhất của nó. Không ít người cho rằng, thời kì của lí luận đã qua rồi, hiện nay chúng ta đã bước vào thời kì “hậu lí luận”. Kì thực, hậu lí luận chính là sự tiến hành sâu hơn một bước của cục diện đa nguyên hóa, tiến thêm một bước phá vỡ đại tự sự của lí luận văn học, hình thành không khí đối thoại, mở rộng đối tượng văn học, lí luận văn học liên ngành.

Thời điểm chuyển hướng của lí luận văn học Trung Quốc và Việt Nam khác nhau, nếu như ngay từ 1980 lí luận văn học Trung Quốc đã bước vào quá trình chuyển hướng từ thuần túy phục phụ chính trị sang nghiên cứu quy luật nội tại, bản thể văn học, thẩm mĩ, thì đến 1986 ở Việt Nam quá trình đó mới bắt đầu, và phải đợi đến vài năm sau Trần Đình Sử mới mở ra hướng nghiên cứu thi pháp học ở Việt Nam với bài viết Thời gian nghệ thuật trong Truyện Kiều. Điều đáng lưu ý là cho đến ngày nay, về cơ bản, hướng chủ đạo trong lí luận văn học Việt Nam vẫn là hướng truy tìm bản chất thẩm mĩ của văn học, hướng nghiên cứu bản thể luận. Hướng phê bình văn học mà Trần Đình Sử đề xướng là giới thiệu và vận dụng một bộ phận của chủ nghĩa hình thức Nga. Trương Đăng Dung, Hoàng Trinh, Đỗ Lai Thúy cũng giới thiệu mĩ học tiếp nhận, kí hiệu học, phân tâm học, nhưng sự giới thiệu này chưa thực sự có tính chất hệ thống, đồng thời sự vận dụng vào những hiện tượng văn học cụ thể cũng chưa đạt được thành tựu đáng kể. Năm 1980 lí luận văn học đương đại Trung Quốc bắt đầu tiến hành chuyển hướng và dường như chỉ trong 10 năm đã hoàn thành quá trình đổi mới này. Có học giả đã nói: Văn nghệ đã trải qua một lần thay da đổi thịt, bài trừ cái cũ, tạo ra một thời kì huy hoàng nhất trong sự phát triển của lí luận văn học. Mặc dù, gần đây vẫn còn không ít người theo đuổi hướng nghiên cứu hình thức văn học, tự sự học, nhưng về cơ bản đến những năm 90 của thế kỉ 20 lí luận văn học Trung Quốc đã hoàn thành quá trình quay lại nghiên cứu bản thể luận. Vì thế khi lí luận văn học đương đại Việt Nam vẫn còn tập trung nghiên cứu bản chất thẩm mĩ của văn học thì lí luận văn học đương đại Trung Quốc đã chuyển hướng mãnh liệt sang nghiên cứu văn hóa. Ở Việt nam, sang thế kỉ mới nghiên cứu văn hóa mới manh nha, và đến nay vẫn chưa thực sự trở thành một trào lưu thu hút nhiều nhà nghiên cứu tham gia. Nghiên cứu văn hóa mới chỉ tập trung đi tìm những nhân tố văn hóa trong tác phẩm văn học mà thôi. Đỗ Lai Thúy đã vận dụng hướng phê bình mẫu gốc nghiên cứu thơ Hồ Xuân Hương, Trần Văn Toàn đã bước đầu vận dụng phê bình nữ quyền và diễn ngôn quyền lực để nghiên cứu văn học Việt Nam đầu thế kỉ 20, cũng có người đã đả động đến lí luận văn hóa hậu thực dân, đặc trưng của trào lưu hậu hiện đại, nhưng đối với những lí thuyết này, nghiên cứu ở Việt Nam vẫn còn thiếu tính hệ thống. Quả thật lí luận văn học đương đại Trung Quốc và Việt Nam có những điểm khác nhau rõ rệt.

    Nguyên nhân dẫn đến sự khác biệt trong chuyển hướng lí luận văn học của hai nước, đầu tiên nên kể đến thời điểm cải cách mở cửa. Trung Quốc tiến hành cải cách mở cửa sớm hơn Việt Nam 8 năm, cho nên lí luận văn học Trung Quốc sớm có cơ hội giới thiệu đủ các trào lưu lí luận văn học phương Tây hiện đại một thời bị coi nhẹ, từ đó tạo thuận lợi cho lí luận thay da đổi thịt. Giới thiệu lí thuyết phương Tây hiện đại có vai trò vô cùng quan trọng, hình thành tiền đề cho sự chuyển hướng và phát triển sau này. Cải cách mở của diễn ra sớm có ảnh hưởng không nhỏ đến sự phát triển của kinh tế, văn hóa xã hội. Kinh tế Trung Quốc phát triển nhanh hơn Việt Nam khoảng 10 năm đã dẫn đến rất nhiều sự khác biệt trong các lĩnh vực khác nhau. Cùng với sự phát triển nhanh của khoa học kĩ thuật, kinh thế, văn hóa xã hội cũng xuất hiện những biến động mạnh mẽ, trong đời sống văn hóa xuất hiện vô vàn vấn đề mới mẻ cần phải được giải quyết, lí giải; ranh giới của đời sống thường nhật và nghệ thuật nhanh chóng bị xóa bỏ; quá trình văn hóa hóa kinh tế và kinh tế hóa văn hóa diễn ra vô cùng kịch liệt; tâm lí tiêu dùng tấn công tâm lí thẩm mĩ… Thời điểm xuất hiện của tất cả các hiện tượng trên ở Trung Quốc đều sớm hơn Việt Nam, tốc độ phát triển, cường độ phát triển cũng nhanh, mạnh hơn Việt Nam.

Sự chuyển hướng của lí luận văn học là sự đáp ứng nhu cầu của hiện thực, vì thế, sự chuyển hướng của lí luận văn học Việt Nam và Trung Quốc có sự khác biệt cũng không có gì là lạ. Năm 1999 trong Hội thảo lí luận văn học và nghiên cứu văn hóa Đồng Khánh Bính cho rằng: “Lí luận văn học Trung Quốc tiến hành nghiên cứu văn hóa không có nghĩa là sao chép lí luận văn hóa phương Tây, mà là xây dựng trên tình hình thực tế của đất nước. Sự xuất hiện của nghiên cứu văn hóa ở Trung Quốc những năm 90 về căn bản đều là xuất phát từ tình hình thực tế của đất nước, là sự đáp ứng nhu cầu của thời đại”.

Tiếp đến cũng cần nói đến nguyên nhân đội ngũ nghiên cứu và chính sách văn hóa của hai nước. Sở dĩ lí luận văn học Trung Quốc chuyển hướng với tốc độ nhanh và mức độ sâu sắc như vậy, ngoài lí do sớm tiến hành cải cách mở cửa còn vì Trung Quốc có đội ngũ nghiên cứu vô cùng đông đảo. Trung Quốc có hàng nghìn trung tâm, viện nghiên cứu và các trường đại học. Trong những năm gần đây chính phủ Trung Quốc ra sức thực hiện chiến lược quyền lực văn hóa mềm, không chỉ hướng tới khuếch trương đặc sắc văn hóa Trung Quốc mà còn thong qua công tác phiên dịch có hệ thống nhằm tiếp thu tinh hoa học thuật nhân loại. Đơn cử nêu một vài ví dụ cũng có thể thấy rất rõ điều này.

Hiện nay đã có vài trăm học viện Khổng Tử phân bố khắp các quốc gia, khu vực trên thế giới, trở thành vũ đài, thương hiệu toàn cầu nhằm mở rộng việc dạy tiếng Hán, truyền bá văn hóa Trung Quốc. Chính phủ Trung Quốc cũng tận lực ủng hộ hoạt động sáng tạo văn hóa. Tháng 11 năm 2010 riêng ở Bắc Kinh đã tổ chức trên dưới 30 cuộc hội thảo, diễn đàn về nghiên cứu sản nghiệp sáng tạo văn hóa. Cho nên, những nguyên nhân đó đều có tác động mạnh liệt đến sự chuyển hướng trong lí luận văn học, dựa vào những nguyên nhân này có thể lí giải được vì sao ở Trung Quốc nghiên cứu văn hóa lại diễn ra sôi nổi như vậy.

Trong quá trình chuyển hướng, lí luận văn học đương đại Trung Quốc đặc biệt nhấn mạnh vấn đề Trung Quốc hóa lí luận phương Tây. Khi yêu cầu xây dựng lí luận văn học hiện đại, học giả luôn nhắc đến vấn đề xây dựng “lí luận mang màu sắc Trung Quốc”, “Trung Quốc hóa lí luận phương Tây”, “vấn đề tính dân tộc, tính bản địa của lí luận văn học trong bối cảnh toàn cầu hóa”… Trong Hai lần chuyển đổi của lí luận văn học thế kỉ 20 và Trung Quốc hóa lí luận văn học phương Tây, Phạm Phương Tuấn chỉ ra: “Từ những năm 90 của thế kỉ 20, trong quá trình hai lần chuyển đổi do tình trạng “mất tiếng nói” của lí luận văn học Trung Quốc tạo ra, các học giả suy nghĩ lại về vấn đề lí luận phương Tây trong lịch sử phát triển trăm năm, rũ bỏ chủ trương lí luận “hoàn toàn bị Âu hóa”. Trên cơ sở tiếp tục tinh thần văn hóa truyền thống, quan niệm của lí luận văn học phương Tây, đề xuất mệnh đề lí luận văn học hiện đại mang màu sắc Trung Quốc, hình thành loại hình ngôn ngữ và mô hình của lí luận hiện đại Trung Quốc vừa mang tính dân tộc và mang tính hiện đại”. Để xây dựng lí luận lí luận văn học đương đại mang màu sắc Trung Quốc, học giả Trung Quốc tiến hành quá trình tìm lại lí luận cổ đại, giải thích từ góc độ mới, phát huy tính hợp lí và tinh hoa của chúng. Vấn đề này nếu có thể nghiên cứu tỉ mỉ nhất định sẽ phát hiện ra nhiều điều có giá trị. Ở phương diện này, Trung Quốc thực hiện mạnh mẽ hơn Việt Nam rất nhiều, vì ngay từ thời cổ đại Trung Quốc đã có lí luận của riêng mình, có lịch sử văn hóa dài lâu, hơn nữa, từ lần chuyển hướng đầu tiên vào những năm 20 của thế kỉ 20 đến những năm 90 lí luận Trung Quốc đã hiện đại hóa, vì thế lí luận văn học Trung Quốc có thể đối thoại, giao lưu bình đẳng với lí luận văn học phương Tây. Việt Nam rất hạn chế trong vấn đề Việt Nam hóa lí luận văn học phương Tây. Nguyên nhân bề mặt dẫn đến hiện tượng này chính vì các lí thuyết của phương Tây hiện đại chưa được giới thiệu một cách có hệ thống ở Việt Nam, nguyên nhân sâu xa là thời cổ đại Việt Nam cũng không thực sự có lí luận văn học của riêng mình, đội ngũ nghiên cứu cũng không đông đảo như Trung Quốc...

Sự chuyển hướng của lí luận văn học đương đại Trung Quốc và Việt Nam tồn tại những điểm tương đồng và khác biệt. Nghiên cứu sự tương đồng có thể phát hiện ra quy luật chung của sự phát triển lí luận văn học đương đại của hai nước. Cả hai nước đều vì tiếp nhận ảnh hưởng của lí luận văn học phương Tây mà có được sự chuyển mình; đều xuất hiện trong bối cảnh kinh tế chính trị văn hóa xã hội tương đồng nên sự chuyển hướng có những nét gần gũi. Nhưng ở mỗi lĩnh vực Trung Quốc dường như đều đi trước Việt Nam một bước, vì thế khi nghiên cứu so sánh giữa hai nước có thể có được gợi mở hữu ích cho những dự đoán về bước đi tiếp theo của lí luận văn học Việt Nam. Cá nhân tôi dự đoán rằng sau 5, 6 năm nữa ở Việt Nam hướng nghiên cứu văn hóa trong lí luận văn học sẽ được phát triển lên một bước mới, vấn đề thẩm mĩ hóa đời sống thường nhật, đại chúng văn hóa cũng có thể sẽ trở thành tiêu điểm của nghiên cứu lí luận văn học ở Việt Nam trong tương lai. Ngoài ra, tôi cũng hi vọng ở Việt Nam sẽ đẩy mạnh quá trình Việt Nam hóa những lí thuyết văn học đến từ phương Tây.

                                   Bắc Kinh, tháng 7 năm 2011