Nói một cách chặt chẽ, văn học chủ nghĩa hiện đạikhông phải là một loại hình văn học, cũng không phải là một trường phái văn học thống nhất, mà là rất nhiều quan điểm văn học cùng xuất hiện trong quá trình phát triển và chuyển biến từ văn học cận đại sang văn học hiện đại của phương Tây, chỉ trào lưu văn học có tầm ảnh hưởng quốc tế hết sức phức tạp được tạo thành do tổng hợp các trường phái văn học; là một bộ phận hợp thành của văn học hiện đại phương Tây, bao gồm văn học chủ nghĩa tượng trưng, tiểu thuyết dòng ý thức, chủ nghĩa siêu hiện thực, chủ nghĩa biểu hiện, chủ nghĩa hiện sinh, trường phái kì ảo, tiểu thuyết mới, uymua đen…

Chủ nghĩa tượng trưng

Văn học Chủ nghĩa tượng trưng là trường phái văn học xuất hiện sớm nhất trong văn học chủ nghĩa hiện đại Âu Mĩ, thời gian tồn tại dài nhất, ảnh hưởng sâu sắc nhất đối với các trường phái xuất hiện sau. Đi đầu là các nhà thơ và nhà lí luận Pháp giữa thế kỉ 19 Baudelare, nhà thơ Mĩ Edgar Allan Poe, ngoài ra còn có Paul Verlaine，Stephane Mallarme… Phát biểu trong tập thơ Hoa ác của Baudelare đã được nhà lịch sử văn học xếp vào sự kiện quan trọng bậc nhất trong lịch văn học chủ nghĩa tượng trưng. 18-9-1886 nhà thơ người Pháp R.Molas chính thức đề xuất tên gọi “Chủ nghĩa tượng trưng” và phát biểu “tuyên ngôn của chủ nghĩa tượng trưng”; Stephane Mallarme là nhà lí luận của chủ nghĩa tượng trưng , ông tổng kết kinh nghiệm sáng tác thơ ca tượng trưng, đề xuất một loạt lí luận về chủ nghĩa tượng trưng một cách tương đối hệ thống. Sang thế kỉ 20, chủ nghĩa tượng trưng truyền bá đến các nước Âu Mĩ, gọi là chủ nghĩa tượng trưng hậu kì với những tác giả như Wallace của Pháp, Rainer Maria Rilke của Austria, Eliot, Pound của Mĩ, William Butler Yeats của Ireland. Thành tựu chủ yếu của chủ nghĩa tượng trưng biểu hiện trong lĩnh vực thơ ca, cũng ảnh hưởng đến kịch và tiểu thuyết, ví dụ như nhà viết kịch câm Maurice Maeterlinck là đại biểu tiêu biểu cho chủ nghĩa tượng trưng ở lĩnh vực kịch.

Từ “Tượng trưng” trong tiếng Hi lạp chỉ miếng gỗ hoặc đồ gốm phân thành hai nửa, mỗi người nắm một nửa, khi gặp lại ghép thành một bản, chỉ tín vật thân thiện, khoải đãi, sau đó phát triển thành cái thay thế cho quan niệm hoặc sự vật, như cái thẻ thay thế cho vương quyền, cây thánh giá thay thế cho thiên chúa giáo… Chữ tượng trưng trong chủ nghĩa tượng trưng không phải là tượng trưng trong kí hiệu học, cũng không chỉ chỉ một thủ pháp nghệ thuật nào đó, mà có ý nghĩa riêng. Nó biểu hiện một loại quan niệm văn học phản hiện thực, phi lí tính. Chủ nghĩa tượng trưng dựa vào lí luận của Kant, cho rằng: hiện thực là đối tượng làm cho con người đau khổ, giả dối và không có ý thơ, không thể thành thơ, ở bên ngoài hiện thực vẫn còn một hiện thực vĩnh hằng khác, đó là chân thực, chân lí, thế giới đó tuy không nhìn thấy, không thể biết, không thể dùng lí tính mà phải nắm bắt thông qua tâm linh cảm tính, cái mà nhà thơ tìm kiếm là thế giới đó.

Trong việc chọn đề tài, thơ ca tượng trưng thường không thâm nhập vào đề tài xã hội rộng lớn, mà thường chú trọng thế giới nội tâm bí hiểm và mộng ảo hư vô của nhà thơ, thể hiện cảm nhận chủ quan, đặt quan niệm hoặc tình cảm của thế giới nội tâm vào trong hình thức cảm tính. Trong thủ pháp biểu hiện, thơ ca tượng trưng phủ định tu từ trống rỗng và thuyết giáo cứng nhắc, nhấn mạnh hình tượng thực cảm, thông qua thủ pháp biểu hiện ám thị, tô đậm, so sánh, liên tưởng, tượng trưng… biểu hiện thế giới có thể cảm thấy của nội tâm nhà thơ tượng trưng, cố gắng đem thế giới bên ngoài hướng vào thế giới tinh thần bên trong. Ví dụ như Buổi sớm bên cửa sổ của Elliott thi nhân (một người Anh theo Thiên chúa giáo) không thắng được tư tưởng khinh miệt đối với cuộc sống thông tục ở chốn thành thị, nhưng anh ta không trực tiếp nói ra, mà biểu hiện thông qua hình tượng: cuộc sống chỉ là một “tiếng cười hư không”, là nỗi chán nản, là tiếng cười qua đi trong chớp mắt, một số tổ hợp ý tượng trên đường phố buổi sáng ám thị một cảm nhận này của nhà thơ, hơn nữa nhà thơ không nhìn ra sự mất đi của cái trống rỗng của tâm linh con người trong tín ngưỡng tôn giáo liền mượn cô gái để khai đao, “linh hồn” của cô ta nói là ẩm ướt, “đâm chồi” là tuyệt đối.

         Tiểu thuyết dòng ý thức

Tiểu thuyết dòng ý thức hình thành vào những năm 20 của thế kỉ 20, lấy nước Anh làm trung tâm. Đây là trường phái văn học lấy Gustave Flaubert, Fyodor Dostoevsky làm tiên phong, và lấy Henry James là người đặt nền móng, tác giả tiêu biểu là Marcel Proust, J.Joyce, Woolf và Faulkner sau đó…

“Dòng ý thức”(stream of conciousness) là thuật ngữ tâm lí học, thấy sớm nhất vào 1-1-1884 trong bài Bàn về mấy vấn đề không được lưu ý của tâm lí học bên trong viết trên tạp chí Tâm linh của W. James, sau đó trong chương 8, 9 của cuốn sách Nguyên lí tâm lí học (1904) được phát triển thêm. James cho rằng, “ý thức, nhìn từ bản thân nó, quyết không phải là những mảnh vụn. Giống như những danh từ “dây xích”(chain) hoặc “sự xuyên suốt”(train), trong ý thức mới hiện lên, không thể hình dung thích đáng, vì ý thức không phải là thứ nối tiếp nhau, mà là dòng. Ẩn dụ tự nhiên nhất để hình dung dòng ý thức là “sông”(river) hoặc là “dòng’(stream). Sau đó, khi chúng ta nói về ý thức, khiến người ta gọi nó là dòng tư tưởng (the stream of thought) hoặc là dòng ý thức, hoặc là dòng đời sống chủ quan”.(Nguyên lí tâm lí học. Thương vụ ấn thư quán, 1963, tr87). Tâm lí học hiện đại cho rằng, ý thức của con người là các phản ứng của cảm giác và tinh thần với những mức độ khác nhau, bao gồm tư duy hợp lí từ mức độ thấp nhất với cảm giác mơ hồ trước khi hình thành ngôn ngữ đến mức độ cao nhất có được sự biểu đạt rõ ràng. Trong thời khắc nhất định, ý thức của một con người là một dòng liên tục không dứt, phiêu hốt bất định được tạo thành từ cảm giác, tư duy, hồi ức, ảo giác, liên tưởng ở mức độ khác nhau, dòng tâm lí này biến đổi nhiều mối, phong phú phức tạp, không tuân theo thứ tự không gian thời gian tự nhiên, thường thường là không phù hợp với logic và lí tính. Từ vựng tâm lí học dòng ý thức này được đưa vào lĩnh vực văn học sớm nhất do M.Xinkecai vào năm 1918 khi bình luận tiểu thuyết Hành trình du lịch của nhà văn người Anh Richardson. Từ đó về sau, văn học “dòng ý thức” phiếm chỉ những tác phẩm văn học chú trọng miêu tả trạng thái lưu động của ý thức nhân vật. Trạng thái lưu động ý thức này không chỉ bao gồm ý thức tỉnh táo mà còn bao hàm cả vô thức, mộng ảo và ý thức tiền ngôn ngữ. Tác phẩm văn học dòng ý thức có sự khu biệt rất rõ so với với những tác phẩm tự sự truyền thống lấy miêu tả ý thức sáng rõ làm chủ. Văn học dòng ý thức chủ yếu thể hiện trong tiểu thuyết dòng ý thức. Tiểu thuyết dòng ý thức chỉ tác phẩm tiểu thuyết dựa trên quan điểm hệ thống về thời gian tâm lí, trực cảm, dòng ý thức và phân tích tinh thần, dùng thủ pháp độc thoại nội tâm, tự do liên tưởng miêu tả tính lưu động, đứt đoạn, sâu sắc và tính tầng thứ của hoạt động tâm lí nhân vật, lấy thế giới chủ quan và trực cảm để thay thế phản ánh thế giới khách quan, mạnh dạn phá vỡ trật tự không gian, thời gian tự nhiên.

       Tiểu thuyết dòng ý thức có những mô hình đối lập với tiểu thuyết truyền thống, hình thành những đặc điểm rõ nét: thứ nhất, tiểu thuyết dòng ý thức xác lập nên “trung tâm ý thức”, ra sức khám phá, biểu hiện chiều sâu tâm lí. Nhà tiểu thuyết tâm lí cho rằng, tiểu thuyết chủ nghĩa hiện thực truyền thống chú trọng hiện thực bên ngoài, miêu tả hành vi nhân vật và sắp xếp tình tiết câu chuyện, nhưng lại miêu tả ơ lược cảm nhận và đời sống nội tâm của nhân vật, điều này không phải là sự miêu tả chân thực; sự chân thực thực thụ, chân thực cao nhất là tâm hồn của con người, sáng tác tiểu thuyết nên từ bỏ những nhân tố bên ngoài, lấy chủ quan thay cho khách quan, chỉ cảm nhận chân thành từ cổ chí kim của tâm hồn con người. Nhà tiểu thuyết dòng ý thức chia hiện thực thành hai loại: một loại hiện thực giản đơn, bên ngoài, đồng nhất, khách quan, ví dụ như một vườn hoa, một phòng ăn, giống nhau trong mắt mỗi người; một loại hiện thực khác là riêng biệt, phức tạp, bên trong, chủ quan, ví dụ như ấn tượng mà vườn hoa, nhà ăn ở trên trong mỗi cá nhân đều rất riêng biệt, điều này mới là chân thực duy nhất, cơ bản. Vì thế, đối tượng miêu tả trung tâm của tiểu thuyết dòng ý thức là ý thức của con người, chú trọng biểu hiện quá trình ý thức, hoạt động tâm lí, bao gồm trạng thái tâm lí thông thường và trạng thái tâm lí khác thường, từ đó mà làm hiện lên tiềm thức của nhân vật. Virginia Woolf nói:

“Nếu như nhà văn là người tự do, không phải là nô lệ, nếu như anh ta có thể tùy theo ý thích của mình mà bỏ qua việc khư khư ôm lấy cái cũ, nếu như anh ta có thể lấy cảm nhận cá nhân mà không phải là bắt chước truyền thống làm căn cứ cho công việc của mình, thì sẽ không có những loại niềm vui hoặc hoạn nạn của tình yêu, hài kịch, tình tiết do ước định tạo thành, hơn nữa có lẽ cũng không có những phương thức cố định đó. Cuộc sống cũng không phải là chiếc kính tốt được lắp một cách đều đặn; cuộc sống là một vầng sáng rực rỡ, là phong bì trong suốt bao quanh chúng ta, đầu cuối tương ứng với ý thức của chúng ta. Những thứ này biến thành tình thần bên trong, nhiều đầu mối, không thể miêu tả định dạng, rất khó giới thuyết- bất luận nó có thể bọc lộ khác thường và phức tạp như thế nào- dùng câu chữ biểu hiện ra, hơn nữa ra sức hạn chế thâm nhập vào tạp chất bên ngoài, đây lẽ nào k phải là nhiệm vụ của nhà tiểu thuyết?”(Virginia Woolf: Bàn về tiểu thuyết và người viết tiểu thuyết. Nxb Dịch văn Thượng Hải, 1986, tr8).

Tiểu thuyết dòng ý thức viết về tâm lí và ý thức nhân vật không giống như tiểu thuyết truyền thống xuất phát từ phương diện tác giả mà để nhân vật tự bộc lộ thông qua độc thoại nội thân, tự do liên tưởng, phân tích tâm lí, tác giả lui vào hậu trường. Đi tìm thời gian đã mất của Marcel Proust dài 300 vạn chữ, tất cả được hợp thành do hồi ức và mộng ước, phản tỉnh, nghị luận, cảm thưởng của nhân vật, ý thức, tình cảm, tinh thần của nhân vật phiêu hốt bất định, không liên quan nhau.

         Thứ 2, tiểu thuyết dòng ý thức phá vỡ kết cấu trần thuật tuân theo không gian, thời gian tự nhiên, tạo nên kết cấu trần thuật theo “không gian, thời gian tâm lí”. Tiểu thuyết truyền thống khi sắp xếp tình tiết thường tuân theo không gian, thời gian tự nhiên, phù hợp logic, quá khứ, hiện tại vừa có sự phân biệt, lại vừa có sự kế tiếp nhau, là mô hình kết cấu trần thuật tuyến tính. Tiểu thuyết dòng ý thức lấy dòng ý thức và hoạt động tâm lí của nhân vật làm sợi dây kết cấu xuyên suốt tác phẩm, đảo lộn trật tự không gian, thời gian tự nhiên, quá khứ, hiện tại, tương lai hoặc là đồng hiện, hoặc giao nhau, hoặc đảo nhau, có khi lây dòng ý thức và hoạt động tâm lí nhân vật là một sợi dây từ một điểm tỏa đi nhiều hướng để kết cấu tác phẩm. Những điều này đều làm cho tính hoàn chỉnh của câu chuyện bị chia tách, tính liên quan của tình tiết bị thủ tiêu, tâm lí nhân vật không phù hợp logic, chỉnh thể trần thuật thể hiện tính tùy ý, nhảy vọt. Cô Dalloway Virginia Woolf viết về cuộc sống của nhân vật cùng tên trong một ngày nào đó của tháng 6 năm 1923 đã đi mua hoa từ sáng đến tối để tổ chức yến tiệc tổng cộng hết 12 tiếng, nhưng trên thực tế lại viết về sự trải nghiệm cuộc sống mấy chục năm từ 18 tuổi đến 52 tuổi. Trên phương diện kết cấu, tác giả không tuân theo kết cấu từ quá khứ đến hiện tại của tiểu thuyết truyền thống mà là lấy những điều tai nghe mất thấy trong hiện tại làm một điểm, để cho dòng ý thức của nhân vật từ điểm này không ngừng tiến lên phía trước hoặc nhảy về phía sau, dòng ý thức và hoạt động tâm lí của nhân vật trở thành sợi dây kết cấu.

Thứ 3, thủ pháp biểu hiện nghệ thuật của tiểu thuyết dòng ý thức phần lớn là vận dụng độc thoại nội tâm, và liên tưởng tự do…. Độc thoại nội tâm là thủ pháp sáng tác biểu hiện nội tâm, tình cảm, thể nghiệm của nhân vật tiềm tàng trong những tầng thứ mà ngôn ngữ nhiều khi bất lực, có thể là 1 tầng, có thể là nhiều tầng phức tạp. Liên tưởng tự do là thủ pháp biểu hiện nghệ thuật của từ và tư tưởng trong đó 1 từ hoặc 1 tư tưởng làm vật dẫn tạo ra một hệ thống quan hệ có thể có logic hoặc không có logic. Tiểu thuyết dòng ý thức dùng để biểu hiện quá trình ý thức và hoạt động tâm lí của nhân vật, đặc biệt là để biểu hiện tiềm thức nhân vật, phần lớn dùng thủ pháp biểu hiện nghệ thuật là độc thoại nội tâm và liên tưởng tự do…biểu hiện ra tình cảm nội tâm, thể nghiệm, liên tưởng cuarnhaan vật. Ví dụ như Uylixo của James Joyce đã dành 40 trang của chương cuối cùng để viết về độc thoại nội tâm miên man không dứt và hoàn toàn không có tiêu điểm của nhân vật, dưới đây có thể dẫn ra một đoạn: “….”(tr 255)

        Thứ 4, tiểu thuyết dòng ý thức cũng có nét đặc sắc trong việc vận dụng ngôn ngữ. Thông thường, ngôn ngữ tiểu thuyết truyền thống đại đa số phù hợp với quy tắc ngữ pháp và logic lí tính, thông qua sự chỉnh lí, tổ chức hành vi con người, nhưng tiểu thuyết dòng ý thức hướng tới biểu hiện chiều sâu ý thức nhân vật, biểu hiện tinh thần cảm xúc phiêu hốt, bấn loạn, biểu hiện một cách sinh động, chân thực ý thức, đặc biệt đặc điểm của tiềm thức, nên khi vận dụng ngôn ngữ cũng thường là không phù hợp với quy phạm ngữ pháp, thiếu logic lí tính, thậm chí hỗn loạn, đảo lộn. Tiểu thuyết dòng ý thức thuần túy ở phương Tây chạy theo “ngôn ngữ dòng ý thức” hoặc văn không có tiêu điểm, hoặc chữ đầu mỗi câu không viết hoa, phần lớn sử dụng từ vựng ngoại lai, thậm chí dùng mấy loại tổ hợp tự do ngôn ngữ, nhiều thể loại trong cùng một tác phẩm.

Chủ nghĩa siêu thực (surrealism)

       Chủ nghĩa siêu thực do Apollinaire sáng tạo ra vào năm 1916, nhưng cách gọi văn học “chủ nghĩa siêu thực” trên thực tế xuất hiện vào cuối xuân năm 1919. Ban đầu nó nói tới chỉ là kĩ xảo sáng tác, là “lối viết tự động”, tuy nó không coi trọng quy luật sáng tạo văn học, nhưng lại không vượt qua phạm trù văn học. Đợi đến tháng 10 năm 1924 sau khi “trung tâm nghiên cứu chủ nghĩa siêu thực” được hình thành ở Paris nó mới phát triển thành một loại “tinh thần cách mạng” và nhập vào đấu tranh chính trị. Những thành viên ban đầu của nó chủ yếu là những người được phân hóa từ chủ nghĩa Đa đa, có khuynh hướng kịch liệt phản đối văn hóa truyền thống và sự dị hóa của xã hội tư bản chủ nghĩa giống như chủ nghĩa Đa đa, muốn dùng sự tìm kiếm siêu thực để giải phóng nhân tính, từ đó cải cách xã hội và cuộc sống. Với tư cách là một trường phái văn học, nhan vật đại diện cho chủ nghĩa siêu thực là André Breton, ông đã ba lần phát biểu tuyên ngôn của chủ nghĩa siêu thực, nỗ lực không thay đổi vì chủ nghĩa siêu thực, ngoài ra còn có Paul Eluard, Aragong, Masson …

         Chủ nghĩa siêu thực là gì? Breton trong lần tuyên ngôn đầu tiên đã định nghĩa như sau:

“Chủ nghĩa siêu thực: một từ xa lạ, là tâm lí thuần túy vô thức hóa, con người có ý thức lợi dụng nó lấy khẩu ngữ, văn viết, hoặc bất kì phương thức nào khác để biểu đạt quá trình chân thực của tư duy. Đây là sự ghi lại một cách tự động tư tưởng, suy nghĩ sâu sắc không bị khống chế bởi lí trí, bài trừ đạo đức mĩ học.

       Bách khoa toàn thư: thuật ngữ triết học, chủ nghĩa siêu thực lấy tính chân thực cao độ của niềm tin vào những hình thức liên tưởng làm cơ sở, những hình thức này trước kia bị coi nhẹ, nó tin tưởng vào tính vạn năng của mộng tưởng, tin tưởng vào sự vô tư của hoạt động tư tưởng. Chủ nghĩa siêu thực triệt để phá hủy tất cả thuyết tâm lí máy móc, lấy nó mà thay thế, để giải quyết vấn đề quan trọng của cuộc sống”( Breton: Tuyên ngôn của chủ nghĩa siêu thực. Xem Nhà văn Pháp bàn về văn học. Tam liên thư quán xuất bản, tr67-68).

         Nhà văn siêu thực “chịu ảnh hưởng rất lớn của Freud, có thiện chí và vui vẻ biểu hiện con người quyết không phải chủ yếu là “con người thích suy lí”, thậm chí cũng không chủ yếu là “con người dựa vào suy lí cảm tính”, mà là con người thích ngủ và con người hay mơ”( Henri Fayol: Lịch sử phê bình văn học Pháp. Nxb Văn nghệ Tứ Xuyên, 1992, tr 303-304). Chính vì như vậy cho nên họ vô cùng coi trọng giấc mơ và vô thức, cho rằng giấc mơ có thể dùng để giải quyết những vấn đề chủ yếu của cuộc sống, vô thức thậm chí điên cuồng có thể giải thoát hiện thực chật hẹp công lợi, và có thể giúp cho tưởng tượng và thực tế kết hợp lại, tạo thành “siêu thực”. Chủ nghĩa siêu thực đề xướng tư tưởng mĩ học phản lí tính, họ phản đối mãnh liệt chủ nghĩa hiện thực, cũng là vượt lên đặc điểm cơ bản nhất của chủ nghĩa hiện thực. Chủ nghĩa siêu thực sáng tạo hoặc mượn kĩ xảo mới như “lối viết tự động” hoặc “miêu tả tự động”, mục đích của nó là giải thoát khỏi sự ràng buộc của ý thức, khai phá nguồn vô thức phi logic, đầy tính trực giác. Từ những nhà siêu thực mà nói, con người chỉ có trong trạng thái vô thức mới có thể tránh khỏi những giới hạn mà tư tưởng khi tỉnh táo phải chịu, mới có thể làm cho ngôn ngữ hoặc những phương thức biểu đạt khác nhau nhất có được sự phát huy cao nhất. Breton cho rằng: “Con người bát luận tình nguyện hay không tình nguyện đều kế thừa “ý thức phê phán” được bồi dưỡng trong nhà trường, “ý thức phê phán” này là một trở ngại đói với việc phát huy ngôn ngữ, trở ngại này thuộc về phạm trù logic, phạm trù đạo đức và do phạm trù thẩm mĩ ngụy biện theo sở thích lễ nghi quyết định; cần phải làm cho ngôn ngữ nhân loại hồi phục năng lực sáng tạo và thuần khiết nhất, phải khiến cho những phương thức biểu đạt tránh được sự sơ cứng thì tất yếu phải phân đoạn những trở ngại này, vì thế, chủ nghĩa siêu thực coi “ý thức phê phán” là kẻ thù số một, từ đó mà tán thành “nghệ thuật của người điên”, chủ trương thủ tiêu giới hạn giữa bệnh và không bệnh”(Tham khảo Giản lược về chủ nghĩa siêu thực. Xem Chủ nghĩa Vị lai, chủ nghĩa siêu thực, chủ nghĩa hiện thực huyền ảo. Nxb KHXH Trung Quốc, 1987, tr 183-184). Cách nhìn hoang liêu này về chủ nghĩa siêu thực là vô cùng tự nhiên, vì “cách viết tự động” bản thân nó mang tính chất cuồng điên, họ cho rằng giấc mơ có khả năng phản ánh thế giới chân thực hơn lí tính, cho nên muốn có tác dụng thực tế trong việc biểu hiện tư duy thì phải giải phóng tất cả sự trói buộc trên mọi phương diện thẩm mĩ, đạo đức, logic…, viết trong trạng thái vô thức. Ionesco đã từng tập hợp các bạn lại, trong trạng thái nửa tỉnh nửa mơ, viết ra những cảm nhận chân thực của mình, sau đó tập hợp lại, đọc thành một bản chữ, nhấn mạnh tính tự phát, tính ngẫu nhiên của sáng tác, phản đối sự biên tập, tu sửa.

         Trong sáng tác, chủ nghĩa siêu thực lợi dụng thuật thôi miên và ma túy để nhập vào trạng thái nửa tỉnh nửa mê, viết ra câu từ ưu mĩ nhưng thơ ca và những phiến đoạn tác phẩm tối tăm khó hiểu là cái nổi tiếng nhất trong đó, cũng là một tác phẩm hoàn chỉnh duy nhất, là tác phẩm Từ trường do Ionesco và Subo hợp tác tạo thành. Tuy tác phẩm này họ hoàn thành những phần chủ yếu tỏng vòng 8 ngày, nhưng cuối cùng họ thừa nhận là không đủ kiên trì để tiếp tục nữa, bản thân phần cuối tác phẩm cũng giống như “tự sát”: dưới tiêu đề “tất cả đã xong rồi” là danh thiếp của Ionesco và Subo. Dựa vào cách giải thích của Ionesco năm 1930, trang này đặt ở cuối sách hàm nghĩa là danh thiếp cáo từ, là thể hiện rằng hai tác giả không muốn mất đi dấu tích của mình. Từ điều này có thể thấy, lối viết tự động của chủ nghĩa siêu thực tuy có ý nghĩa nhất định trong việc phá vỡ sự trói buộc của thói quen đối với tư tưởng, nhưng vì nó dựa vào độc phẩm để thôi miên thức dậy cảm giác mơ màng sẽ tạo nên trạng thái tinh thần không chính đáng, dẫn đến chủ nghĩa siêu thực không thể trở thành con đường thông với cái mà người ta vẫn gọi là “siêu thực”.

Chủ nghĩa hiện thực huyền ảo (magic realism)

     Chủ nghĩa hiện thực huyền ảo là một trường phái quan trọng trong văn học đương đại châu Mĩ la tinh, là một trong những trường phái chủ yếu của văn học hiện đại phương Tây. Năm 1925, cuốn Một số vấn đề về Chủ nghĩa hiện thực huyền ảo. Chủ nghĩa biểu hiện hậu kì. Hội họa châu Âu đương đại nhà phê bình nghệ thuật người Đức Franz Roh, chỉ ra thuật ngữ “chủ nghĩa hiện thực huyền ảo” ban đầu không phải là một trường phái văn học, mà là trường phái hội họa hiện đại phương Tây có nét đặc sắc về phong cách. Sau đó, phải đến khi có sự phiên dịch, chuyển tải của tạp chí Phương Tây ở Tây Ban Nha mới thâm nhập vào lĩnh vực ngữ văn học Tây Ban Nha bao gồm nội bộ châu Mĩ la tinh. Ở Tây Ban Nha, lần đầu tiên thuật ngữ này được dùng là nhà văn Venezuela Arturo Uslar Pietri. Năm 1930 nhà văn Guatemala Asturias phát biểu trong tập truyện ngắn Truyền thuyết Guatemala, được xem là tập truyện ngắn đầu tiên ở châu Mĩ la tinh mang sắc thái của chủ nghĩa hiện thực huyền ảo. Chủ nghĩa hiện thực huyền ảo là trường phái văn học hình thành và phát triển trong khoảng những năm 40 đến những năm 50 của thế kỉ 20. Thế kỉ 20 là thế kỉ liên tục nổ ra hai cuộc đại chiến thế giới, cuộc cách mạng xã hội chủ nghĩa tháng 10, nguy cơ kinh tế thế giới của chủ nghĩa tư bản, đại cách mạng Mexico, những sự kiện này không chỉ mang đến thế giới phương Tây mà còn thức tỉnh quần chúng nhân dân châu Mĩ la tinh, họ nhận thấy lợi ích của các nước châu Mĩ là tinh là thống nhất trong cuộc đấu tranh chống lại áp bức, bóc lột của nước ngoài, bảo vệ quyền lợi dân tộc, đây chính là bắt đầu hình thành “ý thức châu Mĩ la tinh”, nó kích thích nhiệt tình sáng tác của các nhà văn châu Mĩ la tinh. Châu Mĩ la tinh là một khu vực hỗn tạp dân tộc, gồm người Anhdieng, người da đen châu Phi và dân ở các nước châu Âu di cư sang. Kết cấu những tộc người này đã làm cho các đô thị hiện đại xuất hiện ở châu Mĩ la tinh cùng tồn tại với các bộ lạc nguyên thủy, sắc thái kì dị, thần bí bao trùm lên châu lục này, kết cấu dân tộc này cũng là một trong những điều kiện làm nảy sinh chủ nghĩa hiện thực huyền ảo. Ngoài ra, ảnh hưởng của văn học hiện đại chủ nghĩa ở phương Tây cũng thúc đẩy sự ra đời của chủ nghĩa hiện thực huyền ào.

        Nhà phê bình Argentina Mansoor khi bàn luận về tác phẩm của nhà văn Mexico Rulfo đã nói: “huyền ảo trong tác phẩm của Rulfo được sinh ra từ sự ngang bằng của hai hệ thống giá trị văn hóa, tức là hai loại hiện thực (hàng ngày) và thần thoại. Nhà phê bình này nhấn mạnh: tiểu thuyết Peidela.Balamo của Rulfo mâu thuẫn đối lập, tương phản cùng xuất hiện: sinh – tử, hiện tại – hồi ức, thời gian – phi thời gian, điều này tạo ra một số hiệu quả, như cái chết của nhân vật có thể không dừng lại ở một lần; thời gian có thể trôi đi, cũng có thể dừng lại ứ đầy; không gian có thể kéo dài, cũng có thể thu lại…. Từ tiền đề này, hành vi dư thừa của nó lại hợp logic và tự nhiên; là phù hợp với quan hệ nhân quả và chuyển biến của trần thuật vẫn bảo lưu được cục diện mà tình cảnh mở ra, tức là cục diện của “cái kì ảo”.( Mansoor: Rulfo và chủ nghĩa hiện thực huyền ảo. Xem Chủ nghĩa vị lai, chủ nghĩa siêu thực, chủ nghĩa hiện thực huyền ảo. Nxb KHXH Trung Quốc, 1987, tr448-449). Nhà văn Cuba Carpentier khi viết lời tựa cho cuốn Vương quốc của thế giới của mình đã không sử dụng “chủ nghĩa hiện thực huyền ảo” mà sử dụng “hiện thực thần kì”… Ông nói: thần kì là sự đột biến của hiện thực (tức là kì tích), là sự biểu hiện đặc thù đối với hiện thực, là sự thể hiện kì diệu khác biệt, phi thường đối với tính phong phú của hiện thực, là cường điệu quy mô và trạng thái của hiện thực. Sự phát hiện hiện thực thần kì này mang đến cho người người sự hưng phấn tinh thần đến cực điểm”. Ông còn nói: “thần kì dựa theo sự kiện được ghi lại nguyên bản xuất hiện một cách tự nhiên. Điều hiển nhiên được chỉ ra là, cuốn tiểu thuyết này được viết ra sau khi đã nghiên cứu tường tận tư liệu lịch sử, không chỉ tôn trọng chân thực lịch sử, sử dụng tên người có thực (bao gồm tên nhân vật thứ yếu), địa danh, đường phố, mà còn trong tính siêu thời gian của sự biểu hiện trình bày ra khoảng thời gian, niên đại được tính toán một cách cẩn thận. Như vậy, do những sự kiện này rất kì lạ, độc đáo và giàu tính kịch, do thái độ của các nhân vật xen kẽ nhau một cách thần kì ở chân trời góc bể nào đó là rất li kì, những điều này làm cho sắc thái thần kì trở nên phong phú”( Carpentier: Tiểu thuyết là một nhu cầu. Nxb Nhân dân Vân Nam, 1995, tr82-85). Trong cách nói này có thể thấy, chủ nghĩa hiện thực huyền ảo đã có đặc trưng của chủ nghĩa hiện thực, nó kế thừa truyền thống chủ nghĩa hiện thực trong văn học châu Mĩ la tinh, kiên trì phản ánh cuộc sống hiện thực ở châu Mĩ la tinh, lại còn có đặc trưng phi hiện thực chủ nghĩa, hấp thu truyền thuyết thần thoại trong văn hóa Indian cổ đại làm phong phú thêm nội dung biểu hiện của tác phẩm; đồng thời còn có đặc trưng phản hiện thực chủ nghĩa, tiến hành hàng loạt những thí nghiệm phản đối truyền thống, tuân theo nguyên tắc phi lí tinh. Trong sáng tác, nó kết hợp việc truy tìm hiện thực và hình tượng ảo, hoặc biến hiện thực thành thần thoại, hoặc biến hiện thực thành mộng ảo, mộng cảnh, hoặc trong cuộc sống hiện thực cấy ghép sự vật mang sắc thái mộng ảo làm tăng sức biểu hiện cho tác phẩm. Tất cả những điều này đều là đặt hiện thực vào trong vùng khách quan với hoàn cảnh và không khí huyền ảo, gia tăng miêu tả tường tận, nỗ lực khoác lên hiện thực cái áo huyền ảo kì quặc, nhưng từ đầu đến cuối không hề tổn hại đến bản chất của hiện thực. Trên phương diện kết cấu, phá vỡ trật tự tự nhiên của chủ quan và khách quan làm cho không gian, thời gian xếp đặt loạn xạ, đan xen thần thoại và hiện thực, thực cảm và huyễn cảm, người và quỷ, phần lớn dùng thủ pháp nghệ thuật tượng trưng, ám thị, so sánh, thay thế…trong sắc thái mung lung, huyền ảo, thần bí bao hàm nội dung đa dạng. Trăm năm cô đơn của G.Marquez xuất bản năm 1967 được coi là tác phẩm kinh điển của chủ nghĩa hiện thực huyền ảo, vì tác phẩm này không chỉ tái hiện lịch sử hơn 100 năm của làng Macondo, từ những góc độ khác nhau phản ánh hiện thực xã hội và diễn biến lịch sử của Columbia và toàn bộ châu Mĩ la tinh, tính hiện thực rất cao; nhưng bộ tiểu thuyết này còn vận dụng thủ pháp nghệ thuật của chủ nghĩa huyền ảo, làm cho hiện thực và kì ảo, sự kiện con người và hình tượng kì dị, tập tục và thần thoại kết hợp với điềm báo, cảm ứng, người chết có thể sống lại, mưa hoa từ trên trời xuống, tấm thảm có thể bay, thiếu nữ có thể lên trời, tác phẩm kì quái, mơ hồ khó hiểu.

       Văn học chủ nghĩa hiện đại là sản phẩm của xã hội hiện đại phương Tây, nội dung tư tưởng trong tác phẩm của nó có ý nghĩa nhất định đối với việc nhận thức xã hội hiện đại phương Tây và những thói xấu của nó, nhưng nó một mực biểu hiện sự biến dạng, dị hóa của con người, tâm lí con người bị chấn động, dẫn đến những bí ẩn biểu hiện con người, những thứ biểu hiện dưới tầng ý thức cũng có nhu cầu phân tích; về thủ pháp biểu hiện nghệ thuật, chủ nghĩa hiện đại sử dụng rất nhiều thủ pháp như độc thoại nội tâm, liên tưởng tự do, đảo lộn không gian, thời gian kết cấu đa tầng, trần thuật từ nhiều góc độ, có thể trở thành bài học để chúng ta phát triển văn học đương đại; nhưng, lối viết tự động, ghi chép giấc mơ, không tiêu điểm điểm của chủ nghĩa hiện đại…lại đi ngược lại với những quy luật nghệ thuật trong sáng tạo văn học, tổn hại đến hình tức nghệ thuật của sáng tạo văn học.

(Trích dịch: Lí luận văn học. Lưu An Hải, Tôn Văn Hiến chủ biên, Nxb Đại học Sư phạm Hoa Trung, Vũ Hán, 2002)